De fundamenten van vorm: Een reis door "Het Begin van een Nieuwe Wereld" en de moderne sculptuur

Lieve kunstenaars, geschiedenisliefhebbers en iedereen die wil begrijpen hoe de beeldhouwkunst is geworden wat ze nu is,

Welkom terug bij "Uit Mijn Boekenkast: Inspiratie voor Steenbeeldhouwers"!

k ben Simone van Olst. Vandaag wil ik een boek met je delen dat voor mij een soort ankerpunt is, een gids die helpt om de soms duizelingwekkende ontwikkelingen in de beeldhouwkunst van de afgelopen anderhalve eeuw te begrijpen. Ik heb het over een publicatie die, heel toepasselijk, direct uit de schatkamer van een van mijn favoriete musea komt: "Het begin van een nieuwe wereld: De ontwikkeling van de moderne sculptuur", vaak uitgegeven of geïnspireerd door het Kröller-Müller Museum.

Een titel als "Het begin van een nieuwe wereld" schept natuurlijk direct hoge verwachtingen. Het suggereert een radicale breuk met het verleden, een periode van stormachtige vernieuwing en grensverleggende experimenten.

En dat is precies wat er gebeurde in de beeldhouwkunst vanaf, zeg, het einde van de 19e eeuw. De traditionele regels werden overboord gegooid, nieuwe materialen en technieken werden omarmd, en de vraag "wat is sculptuur?" werd op steeds weer andere, uitdagende manieren beantwoord. Een boek dat deze ontwikkeling in kaart brengt, met de autoriteit en de prachtige collectie van het Kröller-Müller als basis, is een onmisbare bron voor iedereen die serieus met beeldhouwen bezig is – zeker ook voor ons steenbeeldhouwers.

Het Kröller-Müller Museum: Niet alleen een schatkamer, ook een kenniscentrum
Het Kröller-Müller Museum in Otterlo is natuurlijk wereldberoemd om zijn Van Gogh-collectie en zijn prachtige beeldentuin. Maar het is ook een belangrijk onderzoeksinstituut en een uitgever van kwalitatief hoogstaande kunstboeken. Publicaties zoals "Het begin van een nieuwe wereld" (of vergelijkbare overzichtswerken over hun collectie moderne sculptuur) zijn het resultaat van jarenlange studie, zorgvuldige selectie en een diep verlangen om de kunst en haar geschiedenis toegankelijk te maken voor een breed publiek. Ze bieden niet alleen mooie plaatjes, maar ook context, analyse en een verhaal dat de kunstwerken met elkaar en met hun tijd verbindt.

"Het begin van een nieuwe wereld": Een overzicht van revolutionaire veranderingen in sculptuur
Wat maakt de periode die dit soort boeken beschrijft nu zo revolutionair? Wat was die "nieuwe wereld" voor de beeldhouwkunst?

• Los van de academie. Eeuwenlang was de beeldhouwkunst gedomineerd door de strenge regels van de kunstacademies, met een nadruk op geïdealiseerde (vaak mythologische of historische) figuren, technische perfectie en een zekere ‘waardigheid’. De moderne beeldhouwkunst breekt radicaal met deze traditie.
• Nieuwe vormen, nieuwe talen. Kunstenaars begonnen te experimenteren met abstractie, met de fragmentatie van de vorm (denk aan het Kubisme), met het uitdrukken van innerlijke emoties in plaats van uiterlijke gelijkenis. De vorm zelf werd het onderwerp.
• Andere materialen, andere technieken. Naast het traditionele marmer en brons kwamen er nieuwe materialen op, zoals ijzer, staal, en later kunststoffen. Ook de manier van werken veranderde: het ‘direct carving’ (direct hakken in steen of hout) kwam weer in zwang, als een reactie op de academische praktijk waarbij de kunstenaar vaak alleen een model maakte dat vervolgens door assistenten werd uitgevoerd.
• De rol van de ruimte. Sculptuur werd niet langer alleen gezien als een object in de ruimte, maar als een vorm die de ruimte activeert en er een dynamische relatie mee aangaat. Negatieve ruimte – de leegte in en rond het beeld – werd een even belangrijk element als de massa zelf.
• De sokkel ter discussie. De traditionele sokkel, die het beeld letterlijk en figuurlijk boven de alledaagse werkelijkheid verhief, werd steeds vaker weggelaten of geïntegreerd in het beeld zelf. Sculptuur kwam letterlijk met beide voeten op de grond te staan.

Een boek als "Het begin van een nieuwe wereld" neemt je mee langs deze ontwikkelingen, laat zien hoe de ene vernieuwing voortbouwde op de andere, en helpt je om de waarom achter de moderne sculptuur te begrijpen, niet alleen de wat.

Collage van Kröller-Müller Museum: Jean Arp, Étoile, 1939 / Marino Marini, Cavallo e cavaliere, 1951-1955 / Jacques Lipchitz, Zittende man met gitaar, 1918

Sleutelfiguren en keerpunten: De wegbereiders van de moderne sculptuur
Zo'n boek zal ongetwijfeld stilstaan bij de kunstenaars die deze "nieuwe wereld" hebben vormgegeven. Voor ons als (steen)beeldhouwers zijn velen van hen nog steeds immense inspiratiebronnen:

1. Auguste Rodin (1840-1917): De brug naar de moderne tijd. Hoewel nog geworteld in de 19e eeuw, wordt Rodin vaak gezien als de vader van de moderne beeldhouwkunst. Hij brak met de gladde, geïdealiseerde afwerking van de academische traditie. Zijn beelden tonen de sporen van het maakproces, de textuur van de klei, de emotionele expressie. Denk aan de kracht van zijn "Denker" of de dynamiek van "De Burgers van Calais". Hij gebruikte het fragment, het onvoltooide, als een volwaardige expressievorm. Voor steenbeeldhouwers is zijn vermogen om diepe emotie en fysieke aanwezigheid in zijn figuren te leggen, nog steeds een les.
2. Constantin Brancusi (1876-1957): De essentie van vorm. Brancusi zocht naar de absolute essentie, naar de oervorm. Hij reduceerde zijn onderwerpen (vogels, vissen, portretten) tot extreem vereenvoudigde, bijna abstracte vormen. Zijn liefde voor het materiaal – of het nu steen, hout of brons was – en zijn streven naar perfectie in de afwerking zijn legendarisch. Zijn "direct carving" en zijn "truth to materials" (eerlijkheid ten opzichte van het materiaal) zijn kernbegrippen voor elke serieuze steenbeeldhouwer. Hij liet de steen zelf spreken.
3. Kubisme en sculptuur (ca. 1907-1914): Picasso, Lipchitz, Archipenko. De revolutie van het Kubisme in de schilderkunst (het tonen van meerdere gezichtspunten tegelijk, de fragmentatie van de vorm) vond ook zijn weg naar de beeldhouwkunst. Kunstenaars als Picasso (met zijn geassembleerde gitaren), Jacques Lipchitz en Alexander Archipenko begonnen volumes op te breken, te werken met geometrische vlakken en de interactie tussen solide vorm en lege ruimte te verkennen. Dit opende de weg naar een veel abstractere en constructievere benadering van sculptuur.
4. De opkomst van abstractie: Hepworth, Moore, Arp (ca. 1920s-1950s). Deze periode zag de doorbraak van abstracte sculptuur. Barbara Hepworth en Henry Moore in Engeland, en Jean Arp in Frankrijk/Zwitserland, waren hierin pioniers.
   • Hepworth. Haar werk, vaak in steen en hout, kenmerkt zich door organische abstractie, een verfijnd gevoel voor materiaal, en het iconische gebruik van holtes en doorboringen die de binnenruimte van het beeld activeren.
   • Moore. Ook hij werkte veel in steen en liet zich inspireren door natuurlijke vormen (botten, kiezels, landschappen) en primitieve kunst. Zijn liggende figuren en moeder-en-kind-thema’s zijn beroemd om hun monumentale kracht en menselijkheid.
   • Arp. Zijn biomorfe, vloeiende vormen lijken constant in staat van metamorfose, geïnspireerd door natuurlijke groeiprocessen en het toeval. De nadruk op "direct carving" en "truth to materials" was bij al deze kunstenaars sterk aanwezig, wat hen direct relevant maakt voor ons steenbeeldhouwers.
5. Nieuwe materialen en constructies: Calder, Gonzalez, Smith (ca. 1930s en verder). Hoewel niet altijd direct werkend in steen, introduceerden kunstenaars als Alexander Calder (met zijn mobiles), Julio González en David Smith (met hun gelaste ijzer- en staalsculpturen) compleet nieuwe manieren van denken over sculptuur: als een open constructie in de ruimte, als een spel van lijnen en vlakken, soms zelfs met beweging. Dit beïnvloedde onvermijdelijk ook het denken over wat sculptuur in steen zou kunnen zijn – misschien minder massief, meer open, meer in dialoog met de ruimte.
6. Na de oorlog: Giacometti en de existentiële vraag. Alberto Giacometti’s uitgerekte, fragiele figuren, getekend door de ervaringen van de Tweede Wereldoorlog, drukken een diep gevoel van menselijke kwetsbaarheid en existentiële eenzaamheid uit. Zijn werk toont hoe sculptuur een krachtig medium kan zijn voor het uitdrukken van de meest fundamentele menselijke condities.

Een boek als "Het begin van een nieuwe wereld" gidst je door deze en vele andere ontwikkelingen, en laat zien hoe elke kunstenaar voortbouwde op, of zich juist afzette tegen, zijn voorgangers.

De betekenis van "Het begin van een nieuwe wereld" voor de hedendaagse (steen)beeldhouwer
Waarom is het nu zo belangrijk voor jou, als hedendaagse (steen)beeldhouwer, om je te verdiepen in deze geschiedenis van de moderne sculptuur?

1. Je artistieke stamboom begrijpen. Niemand creëert in een vacuüm. Door de meesters en de bewegingen die jou voorgingen te bestuderen, begrijp je beter waar je eigen werk vandaan komt, op welke tradities je voortbouwt, of tegen welke conventies je je misschien wilt verzetten. Het geeft je context en een gevoel van verbondenheid met een groter geheel.
2. Vrijheid in vorm, materiaal en concept. De moderne beeldhouwkunst heeft de deuren wijd opengezet. Dit boek laat zien hoe die vrijheid bevochten is en welke enorme rijkdom aan expressieve mogelijkheden het heeft opgeleverd. Het kan je inspireren om zelf ook te experimenteren, om je eigen grenzen te verleggen.
3. De dialoog met ruimte en materiaal verdiepen. De moderne meesters waren geobsedeerd door de relatie tussen sculptuur, ruimte en materiaal. Hun inzichten en experimenten zijn nog steeds een onuitputtelijke bron van inspiratie voor hoe je met deze elementen kunt spelen in je eigen werk in steen. Hoe maak je een zware steen ‘licht’ lijken? Hoe activeer je de ruimte om en in je beeld? Hoe laat je de steen zelf spreken?
4. Conceptuele verrijking. Moderne sculptuur is vaak meer dan alleen een mooie vorm; er zit een idee, een concept, een visie achter. Het bestuderen van deze werken kan je helpen om ook in je eigen werk meer conceptuele diepgang na te streven, om je "interne databank" te vullen met niet alleen vormen, maar ook met ideeën en betekenissen.
5. Inspiratie voor techniek en materiaalbenadering. De manier waarop Brancusi steen polijstte tot een spiegelend oppervlak, hoe Moore en Hepworth de techniek van het ‘direct carving’ tot nieuwe hoogten brachten, hoe abstracte beeldhouwers de textuur van de steen exploreerden – het zijn allemaal voorbeelden die je technische en artistieke vocabulaire kunnen uitbreiden.

Hoe dit boek mijn eigen werk en onderwijs in het atelier voedt
Voor mij persoonlijk is een boek als "Het begin van een nieuwe wereld" een constante bron van inspiratie en een belangrijk referentiekader. Het helpt me om mijn eigen werk te plaatsen en om mijn studenten in het atelier in Leiden te begeleiden.

• Een routekaart. Het biedt een soort routekaart door de complexe geschiedenis van de moderne sculptuur. Als een student vastloopt of op zoek is naar een bepaalde expressie, kan ik vaak verwijzen naar een kunstenaar of een stroming uit deze periode die vergelijkbare vragen heeft onderzocht.
• Context bieden. Ik geloof dat het belangrijk is dat studenten niet alleen leren hoe ze moeten beeldhouwen, maar ook waarom bepaalde vormen en benaderingen zijn ontstaan. Dit soort boeken helpt om die context te bieden.
• De "regels" leren kennen (om ze te kunnen breken). De moderne kunstenaars braken vaak met de regels van hun tijd. Maar om dat effectief te kunnen doen, moet je die regels (of tradities) wel eerst kennen. Een goed begrip van de ontwikkeling van de sculptuur geeft je een steviger basis om je eigen, afwijkende pad te kiezen.
• Inspiratie voor alle niveaus. Of je nu een beginner bent die voor het eerst een stuk steen aanraakt, of een gevorderde beeldhouwer die zijn eigen stijl verder wil ontwikkelen, de lessen van de moderne meesters zijn voor iedereen relevant. Hun moed, hun experimenteerdrift, hun diepe verbondenheid met hun materiaal – dat is tijdloos.

In mijn atelier proberen we die geest van onderzoek en experiment levend te houden. We kijken naar het werk van de groten, niet om ze te imiteren, maar om van ze te leren, om ons te laten inspireren, en om vervolgens onze eigen, unieke weg te vinden in het prachtige, weerbarstige materiaal steen. De inzichten uit boeken als deze, gecombineerd met de technische en conceptuele begeleiding van mijzelf en mijn collega Alex Sluimer, helpen studenten om hun "interne databank" te vullen en met meer vertrouwen en diepgang te werken.

Conclusie: De fundamenten voor jouw eigen "Nieuwe Wereld"
Een boek als "Het begin van een nieuwe wereld: De ontwikkeling van de moderne sculptuur" is meer dan een kunsthistorisch overzicht. Het is een getuigenis van een periode van ongelooflijke creatieve energie en vernieuwing. Het laat zien hoe kunstenaars de grenzen van hun medium hebben verlegd en nieuwe manieren hebben gevonden om de wereld en de menselijke ervaring in drie dimensies uit te drukken.

Ik hoop dat deze blog je nieuwsgierig heeft gemaakt naar deze cruciale periode in de beeldhouwkunst en naar het soort boeken dat deze geschiedenis voor ons ontsluit. Het bestuderen van deze moderne meesters en hun revolutionaire ideeën kan je helpen om de fundamenten te leggen voor jouw eigen "nieuwe wereld" in steen.

En mocht je verlangen om deze ontdekkingsreis niet alleen met boeken, maar ook met hamer en beitel aan te gaan, dan ben je natuurlijk van harte uitgenodigd in mijn atelier in Leiden. Daar kunnen we samen de lessen van het verleden verbinden met de creatieve mogelijkheden van het heden.

Met een onderzoekende en creatieve groet,
​
Simone van Olst
Beeldhouwatelier Simone van Olst, Leiden