​Het alfabet van het universele: Waarom symbolen het hart van mijn werk en jouw werk zijn

Als Simone van Olst draag ik het materiaal van steen niet alleen in mijn handen, maar ook in mijn ziel. De tijdloosheid van steen, de verhalen die het millennia lang in zich draagt, fascineren mij mateloos. Maar hoe vertel je met dit oeroude medium een hedendaags verhaal, een verhaal dat resoneert met de complexheid van onze tijd? Hoe doordrenk je een vorm met een betekenis die verder reikt dan de esthetiek? Het antwoord ligt diep verankerd in de kracht van symboliek in kunst - de onzichtbare taal die het hart van de mensheid verbindt.

In mijn boekenkast, naast werken over de anatomie van de mens en de geologie van de aarde, staat een schijnbaar droog, maar onmisbaar compendium: Henry Dreyfuss' Symbol Sourcebook: An Authoritative Guide to International Graphic Symbols. Dit boek, een encyclopedie van duizenden symbolen uit alle windstreken en domeinen – van religieuze iconen tot verkeersborden, van astronomische tekens tot industriële pictogrammen – is een goudmijn voor elke kunstenaar die zich wil verdiepen in visuele communicatie.
​
Maar de reden dat dit boek zo dierbaar is en zo vaak teruggrijp in mijn masterclasses, zoals "Schets naar Beeld", is niet alleen de inhoud. Het is de wetenschap dat het een sleutelrol speelde in het explosieve, zij het tragisch korte, leven van een van de meest invloedrijke kunstenaars van de 20e eeuw: Jean-Michel Basquiat. Zijn unieke benadering van storytelling in kunst en zijn meesterlijke gebruik van symboliek zijn voor mij een constante inspiratiebron en het Symbol Sourcebook was daarin een stille, maar krachtige medespeler.

​De strijdlustige dichter van de straten: Het korte, vurige leven van Basquiat

​Het verhaal van Jean-Michel Basquiat is er een van een meteoor die door de kunstwereld schoot. Geboren in 1960 in Brooklyn, New York, uit een Haïtiaanse vader en een Puerto Ricaanse moeder, was hij al op jonge leeftijd een kind van twee werelden, gedoopt in de rijke culturele smeltkroes van New York. Zijn moeder, die hem op jonge leeftijd meenam naar kunstmusea, voedde zijn vroege creativiteit. Het trauma van een auto-ongeluk op zevenjarige leeftijd, gevolgd door het krijgen van Grey's Anatomy als ziekenhuiscadeau, plantte de zaden van een blijvende fascinatie voor de anatomie en de kwetsbaarheid van het menselijk lichaam, thema's die vaak terugkeren in zijn latere werk.

Basquiat was een autodidact, een autodidactische intellectueel die de grenzen van de kunst niet alleen opzocht, maar ook herschreef. Op 17-jarige leeftijd verliet hij de middelbare school en zijn ouderlijk huis en stortte zich in de rauwe energie van Lower Manhattan's underground scene. Samen met zijn vrienden Al Diaz en Shannon Dawson begon hij de straten van New York te beplakken met poëtische, maatschappijkritische graffiti onder de tag "SAMO©" (Same Old Shit). Deze teksten, vaak doorspekt met anarchistische humor en scherp commentaar op consumentisme en racisme, waren al de eerste tekenen van zijn diepgaande narratief in zijn werk. Dit was zijn vroege artistieke visie die zich uitte in de openbare ruimte.

Het is in deze periode, de vroege jaren '80, dat ook mijn eigen interesse in kunst, en met name in street art, enorm groeide. De rauwe energie, de directheid en de maatschappelijke relevantie van deze kunstvorm spraken enorm tot mijn verbeelding. Het was een tijd van artistieke revolutie op straat, en Basquiat was daar een van de meest schitterende exponenten van. Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat het Symbol Sourcebook, een testament van universele visuele communicatie, al sinds die tijd in mijn bezit is. Het is meer dan een naslagwerk; het is een stille getuige van mijn eigen jeugd, van een tijd waarin de wens om later als kunstenaar door het leven te gaan al heel groot was, en de vonk voor het creëren al volop aanwezig was.
​
Vanuit deze 'graffiti-kunst'-achtergrond explodeerde zijn carrière in de vroege jaren '80. Hij was nog maar 20 toen hij in 1980 debuteerde in "The Times Square Show", en de kunstwereld viel als een blok voor zijn energieke, rauwe en tegelijkertijd intellectuele werk. Hij combineerde invloeden van Pop Art, Expressionisme en tribale kunst met zijn unieke straatwijsheid en culturele achtergrond. Zijn schilderijen werden een symbool van het Neo-Expressionisme, een reactie op de koelte van het minimalisme.
Basquiat was een fenomeen. Hij werkte met ongelooflijke snelheid en productiviteit, vaak in een koortsachtige staat, (net als ik vaak, tot wanhoop van Alex, mijn arme man, en Imke, mijn arme redacteur) met meerdere doeken tegelijkertijd. Hij was een non-conformist, een rebel die de elitaire kunstwereld confronteerde met de realiteit van de zwarte ervaring en de rauwe energie van de straat. De vriendschap en samenwerking met Andy Warhol waren iconisch, een botsing van twee artistieke giganten. Echter, de roem en de druk eisten hun tol. Zijn strijd met heroïneverslaving intensiveerde, en na de dood van Warhol in 1987 gleed hij verder af. In augustus 1988, op slechts 27-jarige leeftijd, stierf Jean-Michel Basquiat aan een overdosis. Zijn dood liet een leegte achter, maar zijn werk, vol van symboliek, emotie en gelaagde betekenislagen, blijft onverminderd krachtig en relevant.

De codetaal van de meester: Basquiats gebruik van het Symbol Sourcebook

​En hier komen we terug bij de Henry Dreyfuss' Symbol Sourcebook. Het is bekend dat Basquiat dit boek verslond. Hij sleepte het overal mee naartoe, las het als een roman, en absorbeerde de talloze universele tekens die erin werden gepresenteerd. Hij was een spons voor informatie, een bibliotheek op benen, en dit boek was een van zijn meest geliefde bronnen.
Wat deed Basquiat met dit boek, en waarom is dat zo inspirerend voor elke kunstenaar, inclusief de ambitieuze beeldhouwer?

• Verdieping van narratief: Basquiat gebruikte symbolen niet om letterlijke verhalen te vertellen, maar om complexe narratieven in zijn werk te weven. Hij koos symbolen die resoneren met zijn thema's van racisme, identiteit, heldendom, dood en commercie. Een kroon, vaak gezien als een symbool van royalty of goddelijkheid, werd in zijn werk een herhaald motief, een erkenning van de zwarte figuren die hij als koningen en helden afbeeldde, in contrast met de marginalisering die ze in de samenleving ervaarden. Hij 'gaf' de kroon aan figuren als jazzmuzikanten en boksers, verheffende hun status.
• Gelaagde betekenissen: Hij combineerde symbolen uit verschillende contexten, waardoor nieuwe, vaak ambigue, betekenislagen ontstonden. Een schedel naast een kroon, of een grafiet symbool naast een wetenschappelijk diagram. Dit dwong de kijker om dieper te graven en hun eigen interpretaties te vormen. Hij creëerde een visuele poëzie die even complex was als de stad waaruit hij kwam.
• Visuele communicatie en beeldtaal: Dreyfuss' boek is gericht op universele visuele communicatie. Basquiat begreep de kracht van een enkel, herkenbaar symbool om direct een boodschap over te brengen, zelfs in een complexe, chaotische compositie. Deze symbolen werden onderdeel van zijn unieke beeldtaal, direct herkenbaar, zelfs voor degenen die onbekend waren met hun specifieke herkomst. Voor een beeldhouwer, die vaak met beperkte middelen en vormen werkt, is het essentieel om te begrijpen hoe een enkele, goed geplaatste lijn of vorm een krachtig symbool kan worden.
• De her-contextualisering van symbolen: Basquiat nam symbolen uit hun oorspronkelijke context en plaatste ze in zijn eigen unieke, vaak rauwe, artistieke universum. Dit gaf de symbolen nieuwe betekenissen en scherpte de maatschappijkritiek in zijn werk. De doodskop, een universeel symbool voor sterfelijkheid, kreeg in zijn handen een extra lading van raciale onderdrukking en de vergankelijkheid van roem.

​​De spirit van Afrika en de Caraïben: Robert Farris Thompsons Flash of the Spirit

Naast Dreyfuss' compendium was er nog een cruciaal boek dat Basquiat's denken en werk diepgaand beïnvloedde: Robert Farris Thompson's Flash of the Spirit: African & Afro-American Art & Philosophy. Dit boek was een openbaring voor Basquiat en veel van zijn tijdgenoten. Het bracht de rijke filosofie, esthetiek en spirituele praktijken van Afrikaanse en Afro-Amerikaanse culturen in kaart, en toonde de diepe verbindingen tussen Yoruba-spiritualiteit, jazz, en moderne kunst.
Wat leerde Basquiat en wat kunnen wij daaruit leren?

• Culturele identiteit en erkenning: Thompson's werk gaf Basquiat een academisch kader en een diepere waardering voor zijn eigen Haïtiaanse en Afro-Caribische wortels. Het bevestigde de rijkdom en diepgang van zwarte culturen, vaak ondergewaardeerd in de westerse kunstgeschiedenis. Dit voedde zijn drang om zwarte figuren te eren en hun verhalen te vertellen.
• Het spirituele in kunst: Flash of the Spirit benadrukt de spirituele dimensie in veel Afrikaanse kunst, waar vormen en symbolen niet alleen esthetisch zijn, maar ook rituele en transcendente betekenissen dragen. Basquiat integreerde dit concept in zijn eigen werk, waar zijn figuren, zelfs die met schedel gezichten, vaak een diepe spirituele of voorouderlijke aanwezigheid lijken te hebben. De energie in zijn werk voelt bijna ritueel aan.
• Visuele retoriek van Afrikaanse kunst: Thompson analyseert de beeldtaal van Afrikaanse kunst, zoals de nadruk op textuur, herhaling, het gebruik van maskers en de representatie van het 'geestelijke oog'. Basquiat absorbeerde deze elementen en vertaalde ze naar zijn eigen context. Denk aan de herhaalde, vaak doorstreepte woorden, die een soort bezwering of ritmische chant kunnen vormen, vergelijkbaar met mondelinge tradities.

Samen vormden Dreyfuss' Symbol Sourcebook en Thompson's Flash of the Spirit een intellectueel en spiritueel fundament voor Basquiat, waardoor hij zijn artistieke visie kon verdiepen en een universele beeldtaal kon ontwikkelen die zowel persoonlijk als maatschappelijk relevant was. Hij was een meester in het synthetiseren van deze diverse invloeden tot zijn unieke artistieke eigenheid.

De eer van het vak: Waarom deze boeken in mijn atelier staan

Ik voel een diepe connectie met de zoektocht naar betekenis en expressie die Basquiat belichaamde. Het Symbol Sourcebook en Flash of the Spirit staan niet voor niets prominent in mijn atelier in Leiden en zijn onmisbare tools in de masterclasses die ik geef, zoals "Schets naar Beeld".

• Verdieping van conceptontwikkeling: Net als Basquiat ben ik ervan overtuigd dat een krachtig kunstwerk begint met een diepgaand concept. Deze boeken bieden een schat aan inspiratie voor conceptontwikkeling en het creëren van symboliek en betekenislagen. Ik leer mijn studenten, zowel de (hobbymatige) beeldhouwers als de professionele kunstenaars, hoe zij deze visuele lexicons kunnen gebruiken om hun eigen verhalen te vertellen, of ze nu abstract of figuratief werken.
• De universele taal van steen: Steen is een medium dat spreekt door de eeuwen heen. Door de principes van symboliek en narratief te begrijpen, kunnen beeldhouwers werken creëren die verder reiken dan de tijd. De robuustheid van de steen kan de tijdloze kracht van een symbool versterken, terwijl de textuur en de lijnen kunnen bijdragen aan de emotie in sculptuur.
• Vrijheid in expressie: Basquiats werk, vol van her-contextualisatie en eigenzinnig gebruik van symbolen, moedigt non-conformiteit en artistieke eigenheid aan. Dit is een kernwaarde in ons atelier. Wij begeleiden jou, niet om onze stijl te kopiëren, maar om jouw unieke stem te vinden en te versterken. Dit is waar de begeleiding van Alex Sluimer en mij, Simone van Olst, essentieel is. Alex, met zijn encyclopedische kennis van materialen en technieken, helpt je de technische middelen te beheersen om jouw visionaire symbolen in steen te beitelen. Ik focus op het begeleiden van de emotionele en conceptuele diepgang, om ervoor te zorgen dat jouw sculptuur werkelijk jouw verhaal vertelt.
• Kritische analyse en zelfreflectie: Net zoals Basquiat zijn bronnen verslond en her-interpreteerde, moedigen wij aan tot zelfreflectie op je creatieve proces en werk, en tot effectief feedback geven en ontvangen. De 'chaos schriftjes' die ik aanraad, zijn hierbij onmisbaar. Ze zijn jouw persoonlijke 'Symbol Sourcebook', een plek om je eigen visuele lexicon te ontwikkelen en je verhaal te analyseren.

De lessen van Basquiat, gevoed door boeken zoals Dreyfuss' Symbol Sourcebook en Thompson's Flash of the Spirit, zijn tijdloos. Ze herinneren ons eraan dat kunst een krachtig middel is voor communicatie, voor het uitdrukken van identiteit en voor het oproepen van diepe emotie. Het is een eerbetoon aan de menselijke behoefte om betekenis te creëren en deze te delen.
Voor elke ambitieuze beeldhouwer die zijn of haar werk wil doordrenken met deze diepgang, die wil dat de steen niet alleen gezien, maar ook gevoeld en begrepen wordt, is het moment van handelen aangebroken. Het is tijd om je te verbinden met een plek waar deze principes tot leven komen, waar je onder de begeleiding van meesters jouw unieke verhaal in steen leert beitelen.